Zelfmoordlexicon: het meest deprimerende boek van het jaar

Het is een van de deprimerendste boeken die recentelijk zijn verschenen, een waarvan de inhoud alleen gedoseerd kan worden gelezen. Wie te veel verhalen achter elkaar leest, loopt het risico te worden verzwolgen door de ellende die erin doorklinkt. The Complete Lexicon of Crisis Related Suicides 2008-2013 / Vol.1 is een vuistdikke getuigenis van individuele drama's: er worden 312 mensen beschreven die door de economische crisis persoonlijk in nood kwamen en geen andere uitweg zagen dan zelfmoord te plegen.

De Nederlandse maker van het boek, grafisch ontwerper Richard Sluijs (48), heeft er een monument mee willen oprichten voor de talrijke burgers die worden geconfronteerd met een aan werkloosheid, inkomens- of woningverlies gerelateerde zelfmoord. 'Het zou mooi zijn als bankiers straks hun eed tot ethisch zakendoen afleggen met hun ene hand op het hart en de andere op dit boek.'

Rouwkaart

Wie het boek openslaat, ziet steeds twee zwarte pagina's. Op de rechter, opgemaakt als een rouwkaart, staat onder een crucifix de naam van de dode, de leeftijd bij overlijden, professie, datum en plaats van overlijden. Eronder staat in zakelijke bewoordingen welke drama's aan de zelfmoord voorafgingen. Op de linkerpagina staat een afbeelding zoals we die kennen uit voetbalplaatjesboeken: een rechthoek van stippellijntjes, waarbinnen nu niet de naam van een voetballer maar van de overledene is afgedrukt. Een symbooltje geeft de doodsoorzaak weer: ophanging, te pletter springen, verdrinking, vergiftiging, voor een voertuig springen, pistoolschot, messteken. Een + geeft aan dat de zelfmoordenaar bij zijn daad een ander in de dood heeft meegenomen, meer plustekens duiden op een veelvoud; partners, kinderen, collega's.

Een indrukwekkend maar ook enorm zwaarmoedig boek. Waarom bent u eraan begonnen?

'Ik raakte gefascineerd door de crisis toen ik in 2008 de demonstraties op Wall Street zag. Woedende mensen met spandoeken die aandelenhandelaren en bankiers opriepen: Jump! You fuckers! De schuldigen moesten maar van gebouwen springen, zoals duizenden speculanten in 1929 zouden hebben gedaan toen de beurs van Wall Street instortte - een mythe, het ging om een beperkt aantal gevallen. De beelden op televisie zetten me aan het denken, ik ging lezen en de kranten bijhouden over de oorzaken en gevolgen van de financiële crisis.

'Dat najaar verklaarde koningin Beatrix in de Troonrede namens minister van Financiën Wouter Bos dat Nederland er, ondanks de crisis in Amerika, economisch goed voor stond, dat onze banken solide waren en dat de financiële problemen daar ons niet zouden raken. Zelfs toen de banken bij ons in de problemen kwamen en economische terugval dreigde, hielden politici en economen vol dat er een natuurlijke correctie plaatsvond, en dat over vijf jaar alles weer bij het oude zou zijn. Ik dacht: eens kijken of die voorspelling standhoudt.

Symbolen

De wijze waarop zelfmoordenaars hun levenseinde kiezen is door Richard Sluijs gevat in symbolen. Vanaf linksboven naar rechtsonder: door springen, gebruikmaking van een mes, zelfverbranding, ophanging, vergiftiging, explosie, kogel, verdrinking, oorzaak onbekend, verstikking, voor voertuig springen, meer slachtoffers gemaakt.

'Ik ben de zoon van een slager. Middenstanders zijn gewend eerlijk en hard te werken, altijd klaar te staan voor hun klanten. Met die achtergrond heb ik me altijd al verbaasd over mensen zoals de oud-baas van Philips, Jan Timmer, een man in loondienst die begin jaren negentig een miljoenensalaris kreeg. Niet omdat hij als een Steve Jobs het bedrijf redde met innovatieve producten, maar omdat hij duizenden mensen op straat had gezet. Die mentaliteit, het gebrek aan verantwoordelijkheidszin, de zucht naar winst en geld, daar erger ik me aan.

'De financiële crisis is ook ontstaan door onverantwoord gedrag van hypotheekverstrekkers die geld leenden aan huizenkopers die dat nooit konden terugbetalen. Door bankiers die ingewikkelde financiële constructies optuigden waarmee die risico's werden verdoezeld en doorgeschoven. En door politici die het allemaal toestonden. Mensen zijn gek gemaakt, hoorden dat er nooit een einde zou komen aan de waardestijging van hun huis en aandelen. De sky is the limit - dat geloof, daar zette ik als nuchtere slagerszoon mijn vraagtekens bij.'

Maar waarom besloot u die crisis te personifiëren door op zoek te gaan naar al die nare verhalen?

'De Wereld Gezondheidsorganisatie heeft berekend dat er jaarlijks vijfduizend extra zelfmoorden plaatsvinden die aan de crisis gerelateerd zijn. Daarbij wordt geschat dat slechts een op de twintig pogingen slaagt, zodat er wel honderdduizend mensen moeten zijn die zichzelf ieder jaar iets aandoen als gevolg van de crisis. Ik ging me voorstellen wat dat betekende voor hun ouders en kinderen, hun partners, collega's, familieleden en realiseerde me: het treft miljoenen mensen. Voor die mensen wilde ik een monument maken, een in memoriam.

'Zoals veel ontwerpers ben ik een verzamelaar, en zo ben ik begonnen op internet te zoeken naar berichten over aan de crisis verbonden zelfmoordgevallen. Ik vond vooral veel op sites van lokale kranten, soms op blogs.'

Heeft u de berichten ook gecheckt? Niet alles wat op internet staat is juist.

'In geval van twijfel nam ik het geval niet op in het boek. En inderdaad, soms weet je niet of is pas veel later duidelijk geworden dat een zelfmoord niet het gevolg was van ontslag, faillissement van een bedrijf of financiële ellende, maar bijvoorbeeld van jarenlange depressie. Maar als bij meerdere bronnen de lezing van een zelfmoord overeenstemde, heb ik het verhaal opgenomen.'

De zelfmoordenaars die in uw boek worden genoemd, hebben daar niet om gevraagd uiteraard. Had u wel het morele recht hun identiteit te boekstaven?

'Ik heb wel overwogen alleen initialen te noteren, maar daarmee had dit boek iets vrijblijvends, iets anoniems gekregen, terwijl ik juist denk dat al deze mensen eer verdienen. Dikwijls zijn het de nabestaanden die in de media vertellen over de omstandigheden die iemand tot zelfmoord hebben gedreven. Zo waren er bijvoorbeeld de familieleden van een grote vastgoedman, die op de voorpagina van het AD hun verhaal over zijn persoonlijke drama hebben verteld. Zij voelden duidelijk de behoefte het verhaal te duiden. En die informatie heb ik als bron gebruikt.'

De ruimte voor plaatjes op de linkerpagina's, wat is daarvan de bedoeling?

'Het is een verwijzing naar de bidprentjes die bij begrafenissen worden uitgedeeld, zodat de aanwezigen iets van de overledene met zich mee kunnen dragen.'

Maar we kennen de overledene niet.

'Zie het daarom als een aanmoediging om meer over het persoonlijke drama van iemand aan de weet te komen, zelf een gezicht te zoeken bij hen die er eigenlijk nog hadden moeten zijn.'

Zoals het lezen zwaar valt, zo moet het verzamelen van de lotgevallen ook een pittige klus zijn geweest.

'Soms liepen de rillingen me wel over de rug. Zoals bij een Griekse man die zijn inkomen verloor en met zijn moeder moest leven van haar pensioen. Dat werd door overheidsbezuinigingen gekort met 40 procent, en het gevolg was dat de twee eerst hun huis en vervolgens hun dagelijks eten niet meer konden betalen. De man is met zijn moeder naar het dak van hun appartementencomplex gegaan, heeft haar er vanaf geduwd en is haar achterna gesprongen. Daar krijg ik het nu nog koud van.

'Maar vaak hanteerde ik hetzelfde beschermingsmechanisme als waarover oorlogsfotografen beschikken. Door hun camera bekijken ze de werkelijkheid anders en kunnen ze zich afsluiten voor gruwelen. Ik hield mezelf voor dat dit een belangrijk project was dat ik tot een goed einde moest brengen. En door mezelf een deadline op te leggen - op 31 december 2013 stoppen met gevallen verzamelen - legde ik mezelf een noodzakelijke grens op.'

Wie gaat het boek kopen, denkt u?

'Tsja, het is geen boek dat mensen elkaar snel met Kerst cadeau zullen doen. Het boek laat zien waarom mensen door hun financiële en persoonlijke crisis tot zelfmoord zijn gekomen, en ik merk uit de verhalen van sommige nabestaanden dat het zo een verbindend gevoel van troost kan bieden. Daarnaast is het ook een kunstenaarsboek, uit kunst- en designkringen is er belangstelling voor. Ik heb gezocht naar financiers en subsidie voor het produceren van het boek. Maar uiteindelijk heb ik de uitkomst niet afgewacht en zelf de drukkosten (10.000 euro, red.) opgebracht. Het móést er komen.

'Het zou mooi zijn als het in handen komt van diegenen die aan de knoppen zitten, zowel politici als bankiers, en er hierdoor aandacht komt voor de rol die zij hebben gespeeld bij al die persoonlijke drama's.'

Ontdekte u in al die geschiedenissen van zelfmoorden andere overeenkomsten dan de wanhoop over geld- en baanverlies?

'Schaamte is een gemene deler. Schaamteloosheid bij het graaien naar geld, en schaamte die mensen over de rand van de afgrond jaagt. In de omgeving van Venetië hebben veel kleine ondernemers, schoenfabrikanten, meubelmakers zich van het leven beroofd omdat ze de schande niet konden verdragen dat ze hun personeel moesten ontslaan. En wat me in alle verhalen ook opviel, was de rol van de individualisering. Vroeger waren er zuilen, de kerk, de partij, de club, die steun en troost boden bij tegenslag. Dat is allemaal grotendeels verdwenen in onze maatschappij. Nu ontleent iedereen zijn identiteit aan zijn werk. Je bent wat je doet. Wat betekent dat voor de vastgoedhandelaar die gegokt heeft en verloren, die zijn baan verliest en zijn huis uit moet?'

De boektitel heeft als bijschrift Vol.1. Komt er nog een deel?

'Nee, dat is vooral bedoeld om aan te geven dat de crisis en de zelfmoorden nog steeds doorgaan. Als ik een tweede boek maak, zal dat juist gaan over de manieren waarop je je tegen de crisis teweer kunt stellen. Met een knipoog naar John Lennon wordt de titel: Crisis is over, if you imagine it.'

_{The Complete Lexicon of Crisis Related Suicides 2008-2013 / Vol.1. Richard Sluijs. 712 pagina's. Komma, 34 euro.}